ΗΡΑΙΑ - ΟΙ ΟΛΥΜΠΙΑΚΟΙ ΑΓΩΝΕΣ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΙΔΩΝ
Στὴν παρακάτω εἰκόνα βλέπουμε μιὰ ἀναπαράσταση τερματισμοῦ δρόμου γυναικῶν μὲ ἐξωφρενικὴ λεπτομέρεια ὅσον ἀφορᾶ τὶς πηγὲς καὶ τὰ ἀρχαιολογικὰ στοιχεῖα ποὺ ἔχουμε στὴν διάθεσή μας.
Κάθε τέσσερα χρόνια στὴν ἀρχαία Ἑλλάδα ἀγόρια καὶ ἄνδρες ταξίδευαν στὴν Ὀλυμπία γιὰ νὰ τιμήσουν τὸν θεὸ Δία ἀγωνιζόμενοι στοὺς Ὀλυμπιακοὺς Ἀγῶνες. Ὑπάρχουν ὡστόσο ἐνδείξεις ὅτι ἄλλη μιὰ ἀθλητικὴ διοργάνωση λάμβανε χώρα στὸ ἴδιο στάδιο κάθε τέσσερα χρόνια — αὐτὴ γιὰ τὶς νεαρὲς γυναῖκες καὶ τὰ κορίτσια.
Ἡ ἐκδήλωση ὀνομαζόταν Ἠραία καὶ ἦταν ἕνας τρόπος γιὰ νὰ τιμήσουν τὴ θεὰ ἮΙρα. Ἂν καὶ ὑπάρχουν ἐλάχιστα στοιχεῖα γιὰ τὰ Ἠραία, οἱ μελετητὲς θεωροῦν ὅτι ἴσως ἦταν μιὰ προγαμιαία τελετουργία μύησης. Δικαίωμα συμμετοχῆς εἶχαν μόνο οἱ ἀνύπαντρες κοπέλες, οἱ ὁποῖες εἶχαν λυτὰ τὰ μαλλιά τους καὶ φοροῦσαν κοντὸ χιτῶνα πάνω ἀπὸ τὸ γόνατο -ὥστε νὰ εἶναι εὐκίνητες - ποὺ ἔπιανε μόνο στὸν ἀριστερὸ ὦμο θυμίζοντας τὶς παραστάσεις ποὺ ἔχουμε ἀπὸ τὶς Ἀμαζόνες. Τὸ σπρὶντ ποὺ ἔπρεπε νὰ κάνουν οἱ ἀθλήτριες, ὁριζόταν στὰ 5/6 τοῦ σταδίου τῆς Ὀλυμπίας, δηλαδὴ τὰ 160 ἀπὸ τὰ 192 μέτρα.
Ὁ πρῶτος ναὸς πρὸς τιμὴν τῆς θεᾶς Ἥρας εἶχε ἤδη χτιστεῖ τὸ 1.100 π.Χ. καὶ ὑπάρχει ἡ θεωρεῖα ὅτι τὰ Ἤραια, χρονολογοῦνται πρὶν ἀπὸ τοὺς Ὀλυμπιακοὺς Ἀγῶνες. Ὁ Παυσανίας ἀναφέρει ὅτι οἱ ἀγῶνες τελοῦνταν κάθε τέταρτο ἔτος, τὴν ἴδια χρονιὰ ποὺ τελοῦνταν καὶ οἱ Ὀλυμπιακοὶ Ἀγῶνες, ἀλλὰ χωρὶς νὰ συμπίπτουν οἱ ἀκριβεῖς ἡμερομηνίες τέλεσής τους. Οἱ Ὀλυμπιακοὶ Ἀγῶνες καὶ τὰ Ἤραια ἐναλλάσσονταν ὡς πρὸς τὸ ποιός ἀγῶνας προηγοῦνταν χρονικά, ὥστε νὰ μὴν προσβάλλεται οὔτε ὁ Δίας, οὔτε ἡ ἮΙρα.
Τὴ διοργάνωση ἀναλάμβαναν 16 γυναῖκες ἀπὸ τὴν Ἤλιδα ποὺ ἄνηκαν σὲ ἐπιφανεῖς οἰκογένειες, οἱ ὁποῖες εἶχαν καὶ τὸν ρόλο των Ἐλλανοδικῶν/κριτῶν. Οἱ ἴδιες οἱ διοργανώτριες εἶχαν τὸ καθαρὰ ἱερατικὸ καθῆκον νὰ ὑφάνουν τὸ πέπλο τῆς Ἥρας, τὸ ὁποῖο καὶ ἐναπόθεταν κατὰ τὴν διάρκεια τῆς τελετῆς των Ἠραίων στὸ ἄγαλμά της μέσα στὸν ναὸ καὶ ὕστερα ξεκινοῦσαν οἱ ἀγῶνες.
Ὁ Παυσανίας μᾶς πληροφορεῖ ὅτι ὑπῆρχαν τρεῖς ἡλικιακὲς κατηγορίες, ἐνῷ τὰ βραβεῖα γιὰ τὶς τρεῖς νικήτριες ἦταν ἕνα στεφάνι ἀπὸ τὴν ἱερὴ ἀγριελιά, ἕνα κομμάτι ἀπὸ τὸ κρέας τῆς ἀγελάδας (καὶ σύμβολό της, ἀντίστοιχα ὁ Δίας εἶχε τὸν ταῦρο στὰ σύμβολά του) ποὺ θυσιαζόταν πρὸς τιμὴν τῆς θεᾶς, ἡ κατανάλωση τοῦ ὁποίου ἰσούταν μὲ τὴν ἀποδοχὴ τῆς δύναμης τῆς Ἥρας. Τέλος, ἡ νικήτρια κατακτοῦσε τὸ δικαίωμα ἀφιέρωσης ἀγαλματίδιου μὲ τὴν μορφή τους στὸν ναὸ τῆς Ἥρας.
Τὰ Ἤραια καθιέρωσε σύμφωνα μὲ τὸν μῦθο ἡ Ἱπποδάμεια ἐγγονὴ τοῦ θεοῦ Ἄρη ὡς κάθαρση. Ὁ πατέρας της ὁ βασιλιᾶς Οἰνόμαος, εἶχε θεσμοθετήσει ἀγώνισμα ἀρματοδρομίας ἀντοχῆς μὲ ἔπαθλο τὴν κόρη του. Ἂν οἱ ἐπίδοξοι μνηστῆρες ἔχαναν, τοὺς σκότωνε. Μόνο ποὺ ἡ Ἱπποδάμεια ἐρωτεύτηκε τὸν 13ο μνηστῆρα, τὸν Πέλοπα, ὁ ὁποῖος ἐξαγόρασε τὸν ἡνίοχο τοῦ βασιλιᾶ νὰ σαμποτάρει τὸ ἅρμα του Οἰνόμαου μὲ ἀποτέλεσμα νὰ φύγει ὁ μπροστινὸς τροχὸς καὶ νὰ σκοτωθεῖ.
Ἔτσι ἡ Ἱπποδάμεια ζητῶντας συγχώρεση ἀπὸ τοὺς θεούς, θεσμοθέτησε τοὺς ἀγῶνες πρὸς τιμὴν τῆς θεᾶς Ἥρας. Ἄλλες πηγὲς ἀναφέρουν ὅτι ἡ Ἱπποδάμεια θεσμοθέτησε τοὺς ἀγῶνες ἀπὸ εὐγνωμοσύνη πρὸς τὴν ἮΙρα γιὰ τὸν γάμο της μὲ τὸν Πέλοπα (ἡ Ἑστία, προστάτιδα τῆς οἰκογένειας, ἐντάχθηκε μεταγενέστερα στὸ Πάνθεον, τὸν ρόλο της κατεῖχε ἡ ἮΙρα).
Διαβάστε ἀκόμα:
Ὁ σοφιστὴς ποὺ συνέταξε τὸν πρῶτο κατάλογο μὲ τοὺς ἀρχαίους Ὀλυμπιονίκες
Πέρα ἀπὸ τὸν μῦθο, οἱ ἀγῶνες θεωροῦνται ὡς εὔλογο ἀποτέλεσμα ἐποχῶν πρὶν ἀπὸ τὶς πατριαρχικὲς κοινωνίες, ὅπου ἡ θέση τῆς γυναίκας ἦταν πιὸ ἰσχυρὴ καὶ λατρεύονταν θεὲς ὅπως ἡ Γαῖα-Θεὰ Μητέρα, (ἀργότερα ἀντικαταστάθηκαν ἀπὸ τὴ Δήμητρα καὶ τὴν ἮΙρα) καὶ ἄλλες γήινες-χθόνιες θεότητες τῆς γονιμότητας. Αὐτὴν τὴν θεωρία ἐπιβεβαιώνει τὸ γεγονὸς ὅτι καὶ ὁ ναὸς πάνω στὸν ὁποῖο χτίστηκε τὸ Ἤραιο (τὸ Ἤραιο εἶναι ὁ ἀρχαιότερος ναὸς ποὺ ἔχει βρεθεῖ), εἶναι χτισμένος σὲ ἀκόμα παλαιότερο βωμὸ θηλυκῆς θεότητας.
Ἡ Nancy Serwint, καθηγήτρια τῆς ἀρχαίας τέχνης καὶ ἀρχαιολογίας στὸ Πολιτειακὸ Πανεπιστήμιο τῆς Ἀριζόνα ἔχει γράψει γιὰ τὰ Ἠραία «Θεωρῶ ὅτι τὰ Ἠραία εἶναι πιθανῶς μιὰ κοινωνικὴ ἱεροτελεστία. Μιὰ ἱεροτελεστία κοινωνικῆς εἰσαγωγῆς ὁποὺ ἀφήνεις πίσω σου τὴν παιδικὴ ἡλικία καὶ εἶσαι ἕτοιμος νὰ κάνεις τὸ ἑπόμενο βῆμα γιὰ νὰ ἐνταχθεῖς σὲ στὴν κατηγορία τοῦ γάμου». Γιὰ τὰ ἀνύπαντρα κορίτσια, τὰ Ἠραία μπορεῖ νὰ ἦταν «μιὰ κοινωνικὴ εἰσαγωγὴ στὴν κοινωνία τῶν ἐνηλίκων».
Ἀγῶνες πρὸς τὴν ἐνηλικίωση.
Τὰ μόνα ἄλλα γνωστὰ στοιχεῖα γιὰ τὰ Ἠραία εἶναι τὰ ἀγάλματα ποὺ φαίνεται νὰ ἀπεικονίζουν γυναῖκες δρομεῖς νὰ φοροῦν τὴ φορεσιὰ ποὺ δήλωσε ὁ Παυσανίας ὅτι φοροῦσαν οἱ δρομεῖς στὰ Ἠραία. Ἕνα ἀπὸ τὰ ἀγάλματα, εἶναι μιὰ χάλκινη φιγούρα ποὺ χρονολογεῖται ἀπὸ τὸ 520 ἕως τὸ 500 π.Χ., ἐνῷ ἕνα ἄλλο ἄγαλμα (ἀπὸ μάρμαρο) χρονολογεῖται ἀπὸ τὸ 30 π.Χ. ἕως τὸ 68 μ.Χ., ὑποδηλώνοντας ὅτι τὰ Ἠραία μπορεῖ νὰ διαρκοῦσαν γιὰ ἀρκετοὺς αἰῶνες.
Ἡ Serwint ὑποστηρίζει ὅτι ἡ φορεσιὰ εἶναι σημαντικὴ ἐπειδὴ «ὁ χιτῶνας ἦταν πάντα μέρος τῶν φεστιβὰλ μύησης. Τὸ συγκεκριμένο ντύσιμο ὑποδηλώνει ὅτι τὰ Ἠραία δὲν ἦταν ἁπλῶς γυναῖκες καὶ κορίτσια ποὺ ἔτρεχαν τριγύρω, ἀλλὰ ἕνα μᾶλλον σημαντικὸ κοινωνικὸ τελετουργικὸ στὴ ζωὴ ἑνὸς ἀνύπαντρου κοριτσιοῦ. Ἐκείνη τὴν περίοδο, τὰ κορίτσια παντρεύονταν μέχρι τὴν ἡλικία τῶν 14 ἢ 16 ἐτῶν, ἑπομένως οἱ ἀθλήτριες πιθανότατα δὲν ἦταν μεγαλύτερες ἀπὸ ἐκείνη τὴν ἡλικία.»
«Ἕνας ἀπὸ τοὺς στόχους των Ἠραίων ἦταν ἡ ἐλπίδα νὰ ἀποκτήσεις ἕναν καλὸ σύζυγο, ἕναν καλὸ γάμο», λέει ὁ Thomas F. Scanlon, ὁμότιμος καθηγητὴς κλασικῶν στὸ Πανεπιστήμιο τῆς Καλιφόρνια, ὁ ὁποῖος ἔχει γράψει γιὰ τὰ Ἠραία. Ἡ θεὰ τοῦ ἀθλητικοῦ γεγονότος, ἡ ἮΙρα, ἦταν ἡ θεὰ τοῦ γάμου, ἀκόμα κι ἂν ὁ γάμος της μὲ τὸν Δία ἦταν στὴν καλύτερη περίπτωση δύσκολος.
Μερικοὶ μελετητὲς πιστεύουν ὅτι τὰ Ἠραία περιλάμβαναν μόνο ντόπιες κοπέλες καὶ γυναῖκες, ἀλλὰ ὁ Scanlon πιστεύει ὅτι τὰ Ἠραία περιλάμβαναν ἐλεύθερες ἀθλήτριες ἀπὸ ὅλο τὸν ἑλληνικὸ κόσμο, ὅπως οἱ Ὀλυμπιακοὶ Ἀγῶνες συγκέντρωσαν ἐλεύθερα ἀγόρια καὶ ἄνδρες ἀπὸ διαφορετικὲς ἑλληνικὲς πόλεις-κράτη. Παρ' ὅλο ποὺ ὁ Παυσανίας δὲν διευκρινίζει ποιός θὰ μποροῦσε νὰ παρακολουθήσει τὰ Ἠραία ὡς θεατής, τόσο ὁ Scanlon ὅσο καὶ ἡ Serwint πιστεύουν ὅτι μόνο κορίτσια καὶ γυναῖκες θὰ μποροῦσαν νὰ παρευρεθοῦν.
Μερικοὶ μελετητὲς τὸ ἀμφισβήτησαν γιατί ὑπάρχουν πολὺ λιγότερα στοιχεῖα γιὰ τὰ Ἠραία σὲ σύγκριση μὲ τοὺς Ὀλυμπιακοὺς Ἀγῶνες, ποὺ διήρκεσαν ἀπὸ τὸ 776 π.Χ. ἕως τὸ 393 μ.Χ. Ὡστόσο, ὁ Scanlon ὑποστηρίζει ὅτι δὲν πρέπει νὰ τὸ δοῦμε αὐτὸ ὡς ἀσυνήθιστο. Ἐπισημαίνει μιὰ παρόμοια ἔλλειψη στοιχείων καὶ γιὰ ἄλλες ἐκδηλώσεις κοριτσιῶν, τὰ ὁποῖα οἱ ἄνδρες Ἕλληνες συγγραφεὶς μπορεῖ νὰ θεωροῦσαν λιγότερο σημαντικὰ ἀπὸ ἐκεῖνα γιὰ τοὺς ἄνδρες.
Στὴ Σπάρτη, ὅπου καὶ τὰ κορίτσια καὶ τὰ ἀγόρια λάμβαναν σκληρὴ ἐκπαίδευση, ἀρχαῖες πηγὲς φαίνεται νὰ ἀναφέρουν ἀγῶνες ποὺ γίνονταν ἀποκλειστικὰ γιὰ τὰ κορίτσια τῆς Σπάρτης. Οἱ ἀρχαιολόγοι ἀνακάλυψαν ἐπίσης μιὰ ἐπιγραφὴ στοὺς Δελφοὺς ἀπὸ τὸν πρῶτο αἰῶνα μ.Χ., στὴν ὁποία ἕνας πατέρας τιμοῦσε τὶς τρεῖς κόρες του καὶ γιόρταζε τὶς νῖκες τους σὲ διάφορα ἀθλητικὰ γεγονότα.
Πιθανότατα δὲν ὑπῆρχε θέση γιὰ τὶς παντρεμένες γυναῖκες στὸν ἀθλητισμὸ στὴν ἀρχαία Ἑλλάδα, μὲ ἀξιοσημείωτη ἐξαίρεση τῶν γυναικῶν ποὺ ἦταν ἐκπαιδεύτριες ἀλόγων. Ἡ ἀρματοδρομία ἦταν ἕνα ἀπὸ τὰ κατ' ἐξοχὴν ἀντρικὰ ἀθλήματα στοὺς Ὀλυμπιακοὺς Ἀγῶνες, καὶ παρ' ὅλο ποὺ οἱ γυναῖκες δὲν μποροῦσαν νὰ ἀγωνιστοῦν ἀπὸ μόνες τους, μποροῦσαν νὰ ἐκπαιδεύσουν τὰ ἄλογα καὶ νὰ τὰ προετοιμάσουν γιὰ τὸν ἀγῶνα.
Αὐτὴ ἡ εὐκαιρία ἦταν ἀνοιχτὴ μόνο σὲ πλούσιες γυναῖκες ποὺ εἶχαν τὴν οἰκονομικὴ δυνατότητα νὰ χρηματοδοτήσουν ἅρματα, ἀλλὰ ἦταν ἐπίσης καὶ ὁ μόνος τρόπος μὲ τὸν ὁποῖο οἱ γυναῖκες μποροῦσαν νὰ «κερδίσουν» σὲ ἕνα Ὀλυμπιακὸ γεγονός. Ἡ πρώτη γνωστὴ γυναῖκα ποὺ κέρδισε ἕναν Ὀλυμπιακὸ ἀγῶνα χορηγῶντας σὲ ἕνα ἅρμα ἦταν ἡ Σπαρτιάτισσα πριγκίπισσα Κυνίσκα, ἡ ὁποία κέρδισε στοὺς Ὀλυμπιακοὺς Ἀγῶνες τὸ 396 καὶ τὸ 392 π.Χ. Τίμησε τὸ ἐπίτευγμά της παραγγέλνοντας ἕνα ἄγαλμα ποὺ τὴ γιόρταζε ὡς «ἡ πρώτη γυναῖκα ἀπὸ ὅλες τὶς Ἑλληνίδες γυναῖκες ποὺ κέρδισαν σὲ ἕνα Ὀλυμπιακὸ ἄθλημα», λέει ὁ Scanlon.
Ἡ Κυνίσκα δὲν θὰ μποροῦσε νὰ παρευρεθεῖ στοὺς Ὀλυμπιακοὺς Ἀγῶνες γιὰ νὰ παρακολουθήσει τὴν ἀρματοδρομία της, ἀλλὰ οὔτε καὶ ὁποιαδήποτε ἄλλη γυναῖκα χορηγὸς ἁρμάτων. Ἂν καὶ οἱ γυναῖκες ἀπαγορευόταν νὰ πάρουν μέρος στοὺς Ὀλυμπιακοὺς ἀγῶνες, ἐπιτρεπόταν νὰ ἐκτρέφουν ἄλογα καὶ νὰ παίρνουν μέρος σὲ ἀρματοδρομίες μὲ τὰ ἄλογά τους καὶ τὶς ἁρματηλᾶτες τους. Νικητὴς ἀνακηρυσσόταν ὁ ἰδιοκτήτης τῶν ἁρμάτων / ἀλόγων. Ἔτσι ἡ Κυνίσκα εἶχε ἀνακηρυχθεῖ νικήτρια στὶς ἀρματοδρομίες («στὰ ἅρματα») δυὸ φορές.
Ἡ Κυνίσκα παρέμεινε ἡ μοναδικὴ Ἑλληνίδα ὀλυμπιονίκης μέχρις ὅτου ἡ ἐπίσης Σπαρτιάτισσα Εὐρυλεονὶς νίκησε καὶ αὐτὴ στὶς ἀρματοδρομίες τὸ 368 π.Χ. Ἀργότερα, ἡ Βερενίκη Β΄ τῆς Αἰγύπτου (267 ἢ 266 – 221 π.Χ.) νίκησε καὶ αὐτὴ γύρω στὰ μέσα τοῦ 3ου αἰῶνα π.Χ.
Άρθρο Ντίνα Σουμάκη FB